Batı Afrika'da Savaş Sesleri

Prof. Dr. Sedat LAÇİNER

Rusya ve Batı savaşı sadece Ukrayna toprakları üzerinde cereyan etmiyor; Rusya, Afrika’da ve dünyanın diğer coğrafyalarında da Batı çıkarlarını tehdit ediyor… Bu çarpışmanın en net gözlendiği yerlerden biri de Afrika toprakları… Rusya, Afrika’da Wagner ve benzeri savaşçı gruplarla faaliyet gösteriyor; halk desteğinden yoksun liderlere veya isyanla-darbeyle karşı karşıya olan yönetimlere silahlı adam desteği sağlıyor veya silah satıyor. Moskova, bunun karşılığında bazı madenlerin işletme haklarını, maden ticareti imtiyazlarını ve küresel silah, para, maden vs. transferlerinde hareket serbestisi kazanıyor…

Afrika, bir uçtan bir uca Batı’nın “çıkar sahası”; Avrupalı güçler, zamanında tüm kıtayı aralarında paylaşmışlardı. Zamanla Afrikalılar bağımsızlıklarını kazanmışsa da sömürgeciliğin “neo” formlarda devam ettiği bir sır değil. Dolayısıyla Rusya, Avrupa güçlerinin (ve ABD’nin) sahasında at koşturuyor... Haliyle karşı karşıya gelmeler, birbirinin ayağına basmalar kaçınılmaz oluyor… Bunun son örneğin Batı Afrika’da, Nijer’de yaşandı…

NİJER DARBESİ

Nijer’de geçen hafta askeri darbe oldu. Cumhurbaşkanlığı Muhafız Alayının Komutanı General Abdurrahman Tchiani, seçilmiş Cumhurbaşkanı Mohamed Bazoum’u devirdi… Bazoum, 1960’tan bu yana ilk demokratik ve barışçıl liderdi… 2021’de göreve başlamıştı… Batı’ya, özellikle Fransa’ya ve ABD’ye sadık biri olarak bilinirdi…

Afrika’da ve Nijerya’da darbeler sıradan vakalar gibi görülse de Nijer darbesi içinden geçtiğimiz şartlar dikkate alındığında son derece anlamlı ve mühim gelişmelerin tetikleyicisi olabilecek bir gelişme… Birazdan detaylandıracağımız üzere, sürecin sonunda tüm Batı Afrika savaş alanına dönebilir…

Nijer darbesi, Batı Afrika’da son birkaç yılda gerçekleşen dördüncü darbe… Daha önce Burkina Faso, Mali ve Gine’de askeri darbe olmuştu… Nijer’le birlikte bu bölgede 2020’den bu yana toplam dört askeri darbe olmuş oldu…

Darbeye Fransa ve ABD sert tepki gösterdi, hemen askeri işbirliğini kestiler. Bu iki ülkeyi İngiltere ve diğer Batılı ülkeler izledi. Öte yandan Rusya, darbeyi memnuniyetle karşıladı, “Batı emperyalizmi”ne yeni bir darbe olarak gördü… Darbeye destek veren halk gösterilerinde Rusya bayrağı sallanması ve bazı göstericilerin Rusya bayrağı renklerinde kıyafetler giymesi de gözlerden kaçmadı. Elde somut kanıtlaer olmasa da şu anda pek çok yorumcu Nijer’deki darbenin arkasında Rusya’nın ve Wagner’in olduğunu düşünüyor.

NİJER BATI İÇİN ÖNEMLİ

Nijer, Batı için oldukça önemli bir bölgesel karargah, bir üs… Fransa ve ABD’nin Nijer’de toplamda 2 bin 600’den fazla askeri var… Almanya ve İtalya gibi bazı AB ülkeleri de Nijer’e az miktarda asker göndermişti…

Fransa ve ABD için Nijer çok önemli, çünkü Cibuti’den sonra Afrika’da en büyük ikinci Fransız ve en büyük ikinci Amerikan üssü Nijer’de… Nijer, eski bir Fransa sömürgesi ama 1960’dan bu yana güya bağımsız bir devlet...

Fransa’nın 2010’a kadar Nijer’de askeri yoktu... Eylül 2010’da Fransa Nijer’e El Kaide ve İŞİD benzeri İslamcı militanları gerekçe göstererek asker yolladı. Bunu Nijer’in kendi istedi… Fransa, 2013 yılında bu ülkede kalıcı ve büyük bir hava üssü kurdu. Fransız üssüne savaş uçakları, savaş helikopterleri ve dronelar yerleştirildi… Amerikalılar da aynı üssü kullanmaya başladı. Ayrıca bazı AB ülkeleri de Fransa’yla dayanışma için üsse asker yolladı. Buna ek olarak Amerikalıların Libya sınırına yakın bir yerde insansız hava üssü bulunuyor...

DARBECİLER FRANSA’YI KOVUYOR

Bu arada Fransa’nın Nijer’in komşusu olan Mali’de ve Burkina Faso’da da askerleri vardı. Ancak Mali ve Burkino Faso’daki askeri darbelerden sonra junta yönetimleri Fransızları ülkelerinden kovdu…

Mali’de askeri darbe öncesinde 5 bin Fransa askeri vardı… Mali, bunları gönderdi ve yerlerine 1.500 Wagner savaşçısını getirdi… Mali ayrıca  Birleşmiş Milletler Barış Gücü askerlerini de ülkeyi terk etmeye zorladı… Burkina Faso da bu konuda Mali’yi takip etti, Rusya’ya yanaştı… Fransa, aynı şeyin Nijer’de de başına gelmesinden endişe ediyor… Haklı da, Mali ve Burkina Faso şimdiden Nijer’e Wagner savaşçıcı göndermenin hesabını yapıyor…

Nijer’deki askeri darbe öncesinde Fransa ve ABD, Nijer askeri kuvvetlerine yardımcı oluyordu, ama darbeden sonra bu işbirliği ve yardımlar askıya alındı. Askıya alınmasına alındı ama Fransızlar ve Amerikalılar Nijer’i terk etmediler, tam aksine Fransızlar “meşru hükümet” olmadan Nijer’deki anlaşmalara uyacağını söylüyor. yani demek, istiyor ki “askeri üsten çıkmıyorum, çıkarabiliyorsanız gelin çıkarın”.

BÖLGESEL SAVAŞ VEYA İÇ SAVAŞ ÇIKAR MI?

Fransa, Batı Afrika’da zor durumda… Biraz önce bahsettiğimiz üzere, eski sömürgelerinden birer birer gönderiliyor… Bölgede Fransa’ya karşı ciddi bir memnuniyetsizlik var… Bölge halkları her türlü sorunda geçmiş Fransız sömürgeciliğinin yıkıcı etkilerini aklına getiriyor...

Mali ve Burkina Faso’dan atılmak Fransa’nın itibarını yerle bir etti, ayrıca bu kovulmalar diğer Fransa karşıtlarını da cesaretlendirdi. Fransa'nın yenilebileceği, sınır dışı edilebileceği görüldü... Bu nedenle Fransa Nijer’den çıkmayı hiç istemiyor, Fransız karşıtı akımlara bir yerde “dur” demek istiyor. Meselenin bir de iç siyaset boyutu var; Macron, içeride prestij kaybetmek istemiyor…

“KAHROLSUN FRANSA, YAŞASIN RUSYA”

Askeri darbenin hemen ardından ülkede Fransa karşıtı gösteriler başladı. 30 Temmuz Pazar günü başkent Niamey'deki Fransız büyükelçiliği önünde toplanan yüzlerce protestocu “Yaşasın Rusya, Yaşasın Putin” ve “Kahrolsun Fransa” sloganları attı, Büyükelçilik yerleşkesinin duvarlarını ateşe verdi. Fransız sembollerine saldıran göstericiler Rusya bayrağı sallıyorlardı. Fransa, saldırıların ileri gitmesi halinde buna silahla karşılık verileceğini söyledi. Fransa’ya, ABD ve İngiltere de destek verdi…

Nijer gibi ülkelerde para ile böyle protesto gösterileri düzenletmek mümkün. Gösterilerin arkasında Wagner veya Rusya’nın başka uzantıları olabilir mi, elbette olabilir. Ancak birazdan göreceğimiz üzere Nijer’de Fransa karşıtlığı oluşturmak için yapay bir çabaya gerek yok… Dünyanın en fakir ülkesi sayılan Nijer halkı uzun süredir yoksullukları ve güvenlik sorunları nedeniyle Fransa’yı sorumlu tutuyor…

ECOWAS’TAN SAVAŞ TEHDİDİ

Nijer darbesine en büyük tepki komşu ülkelerden, ECOWAS üyelerinden geldi. ECOWAS’ın açılımı Batı Afrika Ekonomi Topluluğu… 15 üyesi var… ECOWAS, darbeden hemen sonra, seçilmiş cumhurbaşkanı görevine bir hafta içinde dönmezse Nijer’e savaş ilan edileceğini deklare etti. Büyük tehdit, sert bir ültimatom… ECOWAS, ayrıca Nijer’e tüm ticari ve mali transferleri kesti. Nijer şu anda bir tür abluka altında… Komşu Nijerya’nın Nijer’e verdiği elektriği kesmesiyle birlikte ülkede elektrik kesintileri başladı, ülkenin yüzde 80’i karanlığa boğuldu.

Yaptırımların başını ise bölgenin en büyük ülkesi olan Nijerya çekiyor… Nijerya, bir petrol devi… Nüfusu 210 milyondan fazla, yani neredeyse üç Türkiye nüfusu kadar nüfusu var… Nijerya, eski bir İngiltere sömürgesi ve İngiltere’yle yakın ilişkileri halen  sürüyor… Nijerya Genelkurmay Başkanı Christopher Musa, birkaç gün önce Radio France Internationale’e verdiği demeçte, “biz hazırız, müdahale emrini alır almaz müdahale edeceğiz. Kolektif dikkat ve birleşik tepki şart” açıklamasını yaptı… General Musa, konuşmasında “biraz fazla hazır” izlenimi verdi. Perşembe günü internete düşen bir görüntüde ise Nijerya askerleri Nijer’e girmeye hazır, teyakkuz halinde görülüyordu. Belli ki Nijerya, Nijer’deki askeri darbecileri korkutmak istiyor…

ECOWAS’ın Siyasi İşlerden Sorumlu Komiseri Abdel-Fatau Musah da “askeri seçenek son seçenek, son çare, ancak her olasılığa hazır olmalıyız. Sadece havlamayacağız, ısırabileceğimizi göstermemiz gerekiyor” dedi. Musah, bu sözleriyle İngilizce’deki bir deyime dikkatleri çekse de ECOWAS’ı bir köpeğe benzetmesi talihsiz bir benzetmeydi…

ECOWAS’ın açıklaması karşılıksız kalmadı; Mali ve Burkino Faso liderleri Nijer’e savaş açılmasının kendilerine de savaş ilanı anlamına geleceğini söylediler. Reste rest çektiler… Çünkü Nijer’deki darbecilere bir şey olursa sıra kendilerine gelebilir… Mali ve Burkino Faso’nun arkasında ise Rusya’nın Wagner güçlerinin olduğu bilinen bir gerçek.

Çad Devlet Başkanı Muhamet Deby, taraflar arasında arabuluculuk yapıyor güya ama nafile, çünkü taraflardan birini Batı cesaretlendiriyor, diğerini büyük olasılıkla Rusya… Bölgesel bir savaş olasılığı çok yüksek… Öte yandan ABD’nin ve Fransa’nın Nijer darbesine doğrudan müdahale edebileceği de konuşuluyor. Amerika’nın bölgeye büyük bir nakliye uçağı göndermiş olması şüpheleri arrtırıyor.

Bu arada darbeci yönetim, hem Batı'ya hem de ECOWAS üyelerine karşı söylemini artırdı. Nijerya, Togo, ABD ve Fransa ile diplomatik bağlarını kestiğini duyuran yeni Nijer yönetimi Fransa'nın ülkede 1.500 asker bulundurmasına izin veren ile askeri anlaşmaları iptal ettiğini söyledi. Fransa'nın buna yanıtı, "anlaşmalar ancak meşru hükümet tarafından sonlandırılabilir" oldu...

FRANSA-RUSYA KAVGASI

Başta söylediğimiz üzere; sorun sıradan bir askeri kavga veya bölgesel gerilim olmanın çok ötesinde… Askeri darbeden önce de Nijer’de Fransa’ya karşı doğal bir tepki vardı… Sömürgecilik günlerinin kötü hatıraları hala akıllarda. Fransa, Nijer’den ayrılırken geride neredeyse hiçbir zenginlik bırakmadı. Fiilen ayrılmış görünse de bağımsızlıktan sonra da Nijer’in kaynaklarını Fransa’ya taşımaya devam etti.

Nijer, uranyum zengini olmasına ve başka doğal kaynakları da olmasına rağmen dünyanın en fakir ülkelerinden biri… Nüfusu 25 milyon ve topraklarının büyüklüğü Fransa topraklarının iki misli. İyi bir yönetim ve bağımsız bir ekonomiyle sadece doğal kaynakları bile Nijer’i kalkındırmaya yeterdi... Nijer, dünyanın sayılı uranyum üreticilerinden, Avrupa Birliği’ne en çok uranyum ihraç eden ikinci ülke. Nijer madenlerinden çıkarılan uranyum Fransız nükleer santrallerini besliyor, yani Nijer madenleri Fransızların evlerini aydınlatıyor. Ancak bundan Nijer’in payına pek az hisse düşüyor. Madenleri Fransız, Kanadalı, İspanyol vs. şirketler işletiyor. Bazı madenler tamamen tükendi bile…

Darbeden önce Nijer’de M62 muhalefet hareketi başlamıştı ve Fransa karşıtı sert gösteriler yapılıyordu. Protestocular fakirlik ve güvenlik sorunları için Fransa’yı suçluyordu. Ancak Devlet Başkanı Bazoum, Fransa karşıtı bu protestoları yasakladı, hareketin liderine 2023 Nisan’da “kamu düzenini bozmak”tan 9 ay hapis cezası verdirdi. Ekonomik koşullarda herhangi bir iyileşme de olmayınca halkın Fransa’ya tepkisi ile yönetime olan tepkisi birleşti ve Cumhurbaşkanı Bazoum’u “Fransa’nın adamı" olarak görenlerin sayısı arttı. Ancak şu ana kadar Rusya bağlantısını gösterir bir delil ortaya çıkmış değil. Hatta Rusya bile resmi olarak yasal düzenin yeniden tesisini istedi. Birleşmiş Miller Güvenlik Konseyi Nijer'deki askeri darbeyi kınarken Çin ve Rusya da bu karara destek verdi...

İSLAMCI MİLİTANLARLA SAVAŞ

Daha önce belirttiğimiz üzere; Fransa 2010’dan bu yana doğrudan askeriyle burada; güya İslamcı militanlarla savaşıyorlar. “Güya” diyoruz, çünkü bu savaş bir türlü bitmiyor. Nijerlileri kızdıran bir diğer sorun da bu… Nijer halkı zenginlik bulamadığı gibi güvenlik de bulamıyor…

Devrik cumhurbaşkanı Bazoum, Fransa’ya ve genel olarak Batıya sadıktı, bu nedenle ekonomik ve güvenlik politikalarını Batı stratejilerine terk etti. Onların her dediğini yaptı. Bu nedenle muhalifler onu çok sert eleştirdiler. En son askeri darbeyi yapan General Abdurrahman Tchiani (Ticani) de bunlar arasında. Fransa’ya fazla taviz verildiğini, Nijer’in militanlarla kendi gücüyle mücadele etmesi gerektiğini söylüyor Tchiani… 10 yıldır Cumhurbaşkanının özel muhafızıydı Tchiani…

Bir iddiaya göre ise Tchiani'nin derdi şahsi geleceği. Cumhurbaşkanı Bazoum, daha önce ülkenin Genelkurmay Başkanını ve bazı önde gelen generalleri görevden almıştı ve sıranın General Tchiani'de olduğu söyleniyordu. Belki de bu söylentiler Tchiani'yi ordu içindeki darbecilerin abşına geçmeye yöneltti. Kimbilir...

NİJER, AVRUPA’YA GİDEN GÖÇ YOLLARI ÜZERİNDE

Nijer’i Avrupa için önemli yapan bir diğer neden ise uluslararası göç yolları üzerinde oluşu. Bölgeden Avrupa’ya muazzam bir göç akını var ve Nijer Akdeniz kıyılarına giden yolun tam üzerinde. Daha önemlisi devrik Cumhurbaşkanı Bazoum hükümeti, Libya'daki gözaltı merkezlerinden yüzlerce göçmeni geri almayı kabul ederek, göçmenlerin Akdeniz'den geçişini durdurmaya çalışan Avrupa ülkelerinin ortağı oldu. Avrupa Birliği, pek de etik olmayan bir şekilde göçü durdurmak için yerel hükümetlerle anlaşıyor ve göçmenleri daha kötü şartlara sürüklüyor, bunun için kendi değerlerini de yok sayıyor. AB, en son Tunus’la bu konuda anlaştı. Bilindiği üzere Tunus Cumhurbaşkanı otoriteryen yönetim anlayışı nedeniyle suçlanıyordu…

Nijer’e dönecek olur ise Nijer’in devrik cumhurbaşkanı Bazoum, göç konusunda da Batı’nın her istediğini yapan biriydi, bu nedenle kıymetliydi…

DARBE BAŞARILI OLUR MU?

Nijer’de darbe başarılı olur mu olmaz mı, henüz belli değil. Görebildiğim kadarıyla darbeciler tedirgin, dış tepkiler onları ürküttü. devrik cumhurbaşkanı da hala yaşıyor ve dış dünya ile temas kurup, açıklama yapabiliyor. Bunlar darbecilerin kararsızlığının ve özgüven eksikliklerinin işaretleri… Eğer Wagner savaşçıları veya Rusya bağlantılı başka bir grup Nijer’in başkenti Niamey’e ulaşırsa işler değişebilir, darbeciler daha sert bir tutum takınabilirler…

Öte yandan Nijer'in devrik lideri Mohamed Bazoum, tutulduğu yerden The Washington Post'a bir yazı gönderdi ve yazısında ABD'yi ve “tüm uluslararası toplumu”darbeye karşı çıkmaya çağırdı. Yazısını "rehine olarak" yazdığını söyleyen Bazoum, halihazırda komşu ülkelerde faaliyet gösteren Wagner Grubu aracılığıyla bölgenin daha fazla Rus etkisi altına girebileceği konusunda da uyarıda bulundu. Bazoum, gazete yazısında, darbe liderlerini Rusya ve Wagner’le bağlantılı olmakla suçladı ve “vahşi terörizmi Ukrayna'da tüm çıplaklığıyla sergileyen Wagner grubu aracılığıyla Orta Sahel bölgesinin tamamı Rus etkisi altına girebilir" dedi.

ECOWAS İÇİN BÜYÜK SINAV

ECOWAS, Nijer darbecilerine bir hafta mühlet vererek büyük risk aldı... Süre yakında dolacak. Süre dolar ve darbeciler geri adım atmaz ise ECOWAS güçleri Nijer'e müdahale etmek zorunda kalacak. Müdahale etmezlerse itibarları yerle bir olacak. Ayrıca bu işe Nijerya Devlet Başkanı Bola Tinubu da şahsi meselesi gibi bakıyor. Geçmişte askerlerle ciddi sorunlar yaşayan Tinubu, darbelere artık son vermek gerektiğini, bunun yolunun ise ortak tepkiden geçtiğini düşünüyor. Nijerya güçleri Nijer sınırında ve her an müdahale edecek gibi bekliyor. Tinubu'nun coşkulu aktivizmini Batılı güçlerin yönlendirdiği muhakkak.

Öte yandan ECOWAS Nijer'e müdahale ederse Mali ve Burkina Faso savaşa girebilir ve büyük bir bölge savaşı başlayabilir...

SAVAŞ, AMA NASIL

Nijer darbesi, tüm bölgeyi teyakkuza geçirdi… Bölge, “Batı yanlıları” ve “Rusya yanlıları” olarak ikiye bölündü… Eski sömürgeci bölgeye daha güçlü şekilde geri dönmek istiyor, ABD’nin ve diğer Batılı dostlarının yardımını umuyor… Rusya’nın tepkisi ise bilinmiyor. Rusya’nın tavrı bölgesel bir savaşı ateşleyebilir…

Bir olasılık da Nijer’de iç savaş… Ordu içindeki Fransa ve Batı yanlıları harekete geçerse darbeciler, emellerine ulaşamadan devrilebilir…

Üçüncü bir olasılık ise ABD’nin veya Fransa’nın veya ikisinin birlikte doğrudan askeri operasyon yapması…

Kısacası Nijer darbesi bölgede taşları yerinden oynattı, savaş ihtimalini artırdı…

Prof. Dr. Sedat LAÇİNER

"Güncel Yazılar", 4 Ağustos 2023